چنانچه امروز با ما همراه باشید، با شما درخصوص یکی از مهمترین موضوعاتی که به شکل روزمره ای در پیش روی همه ما قرار دارد و جنبه های مختلفی از زندگی مان را تحت تاثیر خود قرار داده، صحبت خواهیم کرد.
هنر خوب لباس پوشیدن، در واقع چیزی بیشتر از آن است که فقط یک لباس را ما به تن خود کنیم یا به تنمان جور در بیاید. هنر خوب زندگی کردن هم به همین شکل، چیزی فراتر از مجموعه رفتارهایی است که ما در موقعیت های گوناگون از خودمان نشان می دهیم. برای مثال برخی افراد به دلیل فشارهایی که در زندگی بر آنها وارد می شود یا به دلیل وجود برخی عادات، به هر سو کشیده می شوند و البته برخی افراد هم هستند که خود سررشته زندگی خویش را در دست گرفته اند. بعضی ها در حین انجام کار به تفریح هم می پردازند و برخی ها هم چنان بازی می کنند که گویی مشغول انجام کاری هستند. ما امروز می خواهیم با شما درباره بهداشت روانی صحبت کنیم. بهداشت روانی بر جنبه های مثبت رفتار و نه جنبه های صرفا” کافی رفتار تاکید می کند. با ما همراه باشید تا در این مقاله با تعریف بهداشت روانی و اصول بهداشت روانی آشنا شویم.
مقدمه:
سلامت روان یا همان بهداشت روان می تواند زندگی روزمره، روابط و سلامت جسمی را تحت تاثیر خود قرار دهد. با همه این احوال عواملی هم هستند که میتوانند آسیب هایی به این پیوند وارد کنند. عواملی در زندگی همانند: ارتباطات بین فردی و عوامل جسمی، می توانند در ایجاد اختلال در بهداشت فردی نقش داشته باشند.
مراقبت و محافظت از سلامت روان می تواند باعث حفظ توانایی فرد برای لذت بردن از زندگی خویش شود. شرایطی مانند استرس ها، افسردگی و اضطراب ها و فشارهای روحی وارده می تواند بر سلامت روان تاثیر گذاشته و برنامه های روزمره فرد را مختل نماید. اگرچه واژه بهداشت روان اغلب مورد استفاده قرار می گیرد، اما باید این مطلب را در نظر داشت که بسیاری از شرایطی که پزشکان آنها را اختلالات روانی تشخیص می دهند، در واقع ریشه در مشکلات جسمی دارد.
تعریف بهداشت روانی
بهداشت روانی را می توان به نوعی حالت سازگاری نسبتا” خوب، احساس بهزیستی، شکوفایی توان و استعدادهای شخصی تعریف کرد. این اصطلاح عموما” در مورد افرادی به کار برده و استفاده می شود که در سطوح بالایی از سازگاری و انطباق رفتاری و عاطفی عمل می کنند. براساس تخمین و اطلاعات داده شده از سوی اتحادیه ملی بیماران روانی ایالات متحده آمریکا، در این کشور از هر 5 نفر بزرگسال یک نفر سالانه دچار اختلالات روانی می شود. در ایران هم براساس آمار واصله از وزارت بهداشت، از هر 4 نفر ایرانی، یک نفر مبتلا به اختلالات روانی می باشد.در سال 1398 مطابق آمار داده شده، 23.6% مردم در گروه سنی بین 15 تا 64 سال مبتلا به یکی از انواع اختلالات روانی بوده اند. مراکز بهداشت روانی جامعه نگر با هدف سه نوع پیشگیری در جامعه فعالیت می کنند:
1- پیشگیری نخستین یا اولیه: با هدف جلوگیری از بروز اختلال های اولیه
2- پیشگیری ثانویه: با هدف تشخیص و درمان زودهنگام اختلال ها
3- پیشگیری ثالث: با هدف کمک به حل معضلات و مشکلات ناشی از ابتلا به اختلال های روانی
در روانشناسی علاوه بر اهمیتی که برای پیشگیری قایل شده ایم،به دنبال دستیابی به ویژگیهایی هستیم که سالم، سازگار و مطلوب به شمار آیند. درواقع بعد مثبت بهداشت روان که سازمان بهداشت جهانی نیز روی آن تکیه دارد، در تعریف سلامتی لحاظ و گنجانده شده است: سلامتی یک حالت رفاه و آسایش فیزیکی، آرامش روانی و اجتماعی است نه فقط فقدان بیماری یا ناتوانی های جسمی.
به شکل و گونه دیگر می توان این گونه گفت که بهداشت روان حالتی از رفاه و آرامش است که در آن فرد توانایی هایش را باز می شناسد و قادر است با استرس های معمول و فشارهای طبیعی زندگی، تطابق حاصل کرده و از نظر شغلی مفید و سازنده باشد و بعنوان بخش یا عضوی از جامعه با دیگران مشارکت و همکاری سازنده داشته باشد.

اصول بهداشت روانی
برای رسیدن به اهداف بهداشت روانی می بایست برخی از اصول آن را رعایت نمود. از مهمترین اصول بهداشت روانی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- توجه و عنایت به تمامیت وجودی هر فرد: یکی از اصول بهداشت روانی این است که انسان به شکل تمامیت جسم و روان در نظر گرفته شود. یک انسان سالم قطعا” می تواند درک کند که ممکن است مشکلات جسمی و روحی و روانی با هم در ارتباط باشند. هر انسانی براساس ارتباط خصوصیات و ویژگیهای روحی و روانی و جسمی خود دست به اقدام می زند و هیچ رفتاری جدای از این چارچوب نمی باشد.
2- احترام قایل شدن برای شخصیت خود و دیگران: احترام گذاشتن به شخصیت خود و دیگران به معنای آن است که فرد هم خود را دوست داشته باشد و هم اطرافیان خود را. یک فرد سالم همیشه این حس را دارد که از طرف دیگر افراد جامعه و محیط پیرامونش مورد پذیرش واقع شده و به همین خاطر او نیز با نظر موافق به آنها می نگرد و برای خود و دیگران احترام قایل می شود. در واقع اصول بهداشت روانی بر پایه تقویت افراد بنا شده و از تخریب چهره یا شخصیت افراد تا آنجا که امکانش باشد جلوگیری می نماید.
3- بررسی علل رفتار: همه ما می دانیم که هر رفتاری دارای علتی است در واقع عاملی باعث بروز یک رفتار شده است مانند ترسیدن که قطعا” وجود یک عامل منشاء آن بوده. حال ممکن است که ما علت بروز رفتار را بدانیم یا اینکه نه. انسان سالم همواره در پی کشف علت رفتارها می باشد. بعنوان نمونه، اینکه مثلا” من چرا از تاریکی می ترسم و بر همین اساس تلاش می کند تا با ریشه یابی کردن آن، مشکل را برطرف سازد.
4- روبرو شدن با حقایق و واقعیات فردی و اجتماعی: هر فرد سالم به ویژگیها و خصایص خود کاملا” آگاه است. وی توانمندی ها و ناتوانی های خود را به خوبی می شناسد و آن را قبول دارد. البته دایم می کوشد و سعی می کند که محدودیت های خود را برطرف سازد و نسبت به آنها هیچ گاه جبهه نمی گیرد یا پنهانش نمی کند. کشمکش و عدم پنهان واقعیات اغلب موجب بروز اختلالات روانی خواهد شد.
5- دانستن و ارزش دادن به نیازها و احتیاجات اولیه: بهداشت روانی مستلزم شناخت نیازهای اولیه انسان و ارزش دادن به آنها است. احتیاجات و نیازهای روحی و جسمی انسان بسیار ارجحیت دارد. بشر دایما” از این نیازها تاثیر می پذیرد و به نسبت محرومیت از آنها یا ارضا شدن از آنها، رفتارش تغییر می یابد. بهداشت روانی بر این اصل استوار است که نیاز های جسمانی و روانی هر شخصی در هر سنی با شرایط ویژه همان سن باید در نظر گرفته شده و سپس ارضا گردد.
6- تقابل با مشکلات عاطفی: همیشه مشکلات عاطفی با انسان همراه بوده و تقریبا” میشود گفت که جزیی از زندگی بشر بوده است. سلامتی و بهداشت روانی به نحوه و چگونگی برخورد با این قبیل مشکلات و یافتن بهترین راه حل برای غلبه بر آنها بستگی دارد. اصول بهداشت روانی قوانین مربوط به سلامت عاطفی و روانی را در بر می گیرد. چگونگی برقراری روابط با مردم و توانایی سازگاری با آن مهمترین عامل در احساس خوشی و شادکام بودن است. بیماری های روحی و روانی تقریبا” همیشه بر این حقیقت بوده اند که بیمار قادر به دوست داشتن دیگران و عشق ورزیدن به آنها نیست.
7- به دست آوردن رضایت از زندگی: به دست آوردن رضایت از زندگی، یکی از اصول مهم بهداشت روانی است. رضایت ممکن است از احساس برتری و پیشرفت، از رسیدن به نیاز و آرزوهای شخصی، مقابله با مشکلات و ناملایمات و موارد دیگری بدست آید. رضایت داشتن بعنوان یک پشتوانه قوی و نیرومند جهت مبارزه و مقابله با مشکلات و مسایل شناخته شده است. توانایی و توتنمندی در جلب رضایت، به انسان استقامت و پایداری در برابر مشکلات می دهد و موجب ایجاد حس خشنودی درونی در وی می گردد. خشنودی واقعی به این موضوع مهم بستگی دارد که انسان خواسته ها و نیازمندی های پنهان و درونی خود را به شکل و گونه ای که مورد پسند و مطلوب جامعه باشد در آورد. به دست آوردن و کسب رضایت با اتکائ به نفس، کاردانی و آزادی، استقلال و تدبیر، همبستگی تنگاتنگی دارد.

چند توصیه جهت ارتقا بهداشت روان
• به هر میزان که میان نیت و خواسته درونی فرد و رفتار بیرونی وی هماهنگی و همخوانی بیشتری باشد فرد از سلامت و بهداشت روان بیشتری می تواند برخوردار باشد. مسایل و مواردی مانند دروغ، ریا، و حتی مخفی کاری… باعث هدر رفتن و نابود شدن انرژی روانی انسان می شود.
• با توجه به اصول بهداشت روانی، باید همواره در جهت کامل بودن و پیشرفت قدم برداریم اما هیچ گونه نیز انتظار کامل بودن در همه زمینه ها را چه از خود چه از دیگران نداشته باشیم.
• شکست های خود را به عدم تلاش یا ناکافی بودن تلاشهایمان ارتباط دهیم نه به ناتوان بودنمان
• همواره سعی کنیم ببخشیم و توانایی بخشش خود و دیگران را در خود تقویت نماییم.
• سعی شود از کلمات نهایی مانند “همیشه یا می بایست” کمتر استفاده کنیم. مثلا” هیچ وقت نگوییم من همیشه شکست می خورم، یا من حتما” باید نمره 20 بگیرم و …
• تا میتوانیم ورزش را در برنامه روزانه خود بگنجانیم و انجامش دهیم. ورزش باعث قطع شدن زنجیره تفکرات منفی در ذهن فرد می شود.
• مهارت نه گفتن و مهارت جرات ورزی را در خود تقویت کنیم. تا بتوانیم بدون استفاده از پرخاشگری و تنها با ارتباط کلامی از حق خود دفاع کنیم.
• احساسات خود را به صورت منظمی ابراز کنیم یعنی احساسات مثبت مثل خوشحال بودن و محبت و نیز احساسات منفی مانند خشم و ناراحتی را درون فکنی و سرکوب نکنیم و بدون رفتار پرخاشگرانه اجازه دهیم تا آنها را ابراز نماییم.

سخن پایانی
• بهداشت روان تنها به تشریح و بازگو کردن علت اختلال ها نمی پردازد. بلکه بهداشت و سلامت روان به پیشگیری از ناراحتی های روانی به معنای وسیع آن و با هدف پیشگیری از وقوع بیماری های شدید تر روحی و روانی را نیز دنبال می کند. متاسفانه در بیشتر کشورها و جوامع دنیا، به بحث بهداشت روانی آنگونه که به موضوعات بیماری های جسمی اهمیت می دهند، بها و ارزشی قایل نشده اند. در مکتب متعالی اسلام، آموزه هایی را می یابیم که در رسیدن به این هدف می تواند بسیار موثر باشد. برای مثال همیشه به یاد خدا بودن و ذکر او را زمزمه کردن، فرد را از امیال و تکانش هایی که می تواند برای او استرس و فشار روانی ایجاد نماید باز می دارد. آموزه هایی چون صبر، رضایت داشتن و توکل کردن که سلامت روانی و آرامش فرد دیندار را می تواند تضمین کند.پس تا میتوانیم خودمان با رعایت اصول گفته شده در جهت ارتقای بهداشت روانی خود واطرافیانمان قدم های استوار برداریم.